ترجمه و تحقیق کتاب اجبار به بدعت اثر پیتر ال.برگر

اشتیاق اولیّه من نسبت به مسائل فراطبیعی از آشنایی با نائومی هانفری نویسنده کتاب مدیتیشن یا طریقت باطنی شروع شد. این کتاب روشهای سلوک باطنی را بر اساس بودیسم تعلیم می-دهد. بعد آن عملاً وارد تأمّلات عمیق درونی یا همان مدیتیشن شدم. از طریق موسّسه حلّت با تکنیکهای شبه روانشناختی بیشتری چون رلکسیشن، اعتماد به نفس، ... که بیشتر با موفّقیّت در زندگی روزمره مرتبط بود و نیز از طریق شاگردان استاد کابوک با هیپنوتیزم آشنا گردیدم. در همین حین تدقیقهای مفصّل در قرآن و عهد جدید و کتب صوفیّه آغاز گردید. شرح افرادی که در تحقیق موضوع های فراطبیعی نظیر تلپاتی، ارتباط با موجوداتی نظیر جن، آینده نگری، اشراف بر ضمایر، انرژی درمانی، جادو، ... با آنها دیدار و گفتگو کردم خارج از حوصله مقدّمه این کتاب است. البته هدف همه این تحقیق ها در وهله اوّل دانایی بود و غیر از مواردی که با زندگی متعارف مرتبط است، از ابتدا چندان علاقه مند به آموختن عملی مقولات فراطبیعی نبودم. لیکن در جریان همه این جستارها اتّفاقاتی برایم رخ داد و پرسشهایی برایم به وجود آمد که هیچ یک از افرادی که با آنان ارتباط داشتم پاسخ قانع کننده ای برایشان نداشتند. سردرگمی به قدری بود تا بر آن شدم خود همّت بلند دارم و به شکلی علمی تر به مسئله بپردازم. بعد از تحقیق، رشته ادیان و عرفان را یعنی رشته ای که تاریخ وقایع فراطبیعی را در خود پوشش می دهد، برای ادامه تحصیل در کارشناسی ارشد انتخاب کردم. برخورداری از راهنمایی های اساتید گروه ادیان و عرفان دانشکده در باب این مباحث در جریان انتخاب موضوع پایان نامه ذهن مرا انتظام بهتری بخشید. ابتدا قرار بر آن بود که با کار تحقیق میدانی و کتابخانه ای، تنوّع تجارب قدسی را در عالَم اسلام بر مبنای روانشناسی ویلیام جیمز مدوّن کنم. لیکن اساتید، بسیاری منابع را بیش از محدوده زمانی مقطع کارشناسی ارشد دانستند و در نهایت استاد حسن زاده کتاب پیش رو را معرفّی و خاطرنشان کردند که با روحیّه من سازگار است. بعد از بررسی کتاب، آن را برای پایان نامه برگزیدم. انگیزه اصلی انتخاب این کتاب آن بود که با نظرگاه محافل آکادمیک نسبت به تجربه دینی به طور خاص و به طور کلّی نسبت به مسائل فراطبیعی بیشتر آشنا شوم. در مورد زندگی و شخصیّت پیتر برگر منابع چندانی در دست نیست. دلیلش یکی آن است که برگر هنوز در قید حیات است و دیگری به شخصیّت متواضع و فروتن او و خودداری اش از بیان تاریخ شخصی در هر نوشته و هر گفتگو باز می گردد. چنانچه اوّل همین کتاب می گوید: «پرداختن به زندگی نامه خود در مقدّم? کتاب نوعاً نشان دهند? این است که نویسنده خودش را خیلی جدّی می گیرد ... .» برگر از مشاهیر جامعه شناسی در جهان معاصر است. بعد از کارل مارکس، ماکس وبر، امیل دورکهیم؛ پیتر برگر و همکارش توماس لاکمن، نخستین کسانی بودند که در جامعه شناسی دین حرفهای تازه زدند. پیتر لودویگ برگر در سال 1929 در وین اتریش به دنیا آمد و تا سنین نوجوانی، هنگامی که خانواده اش اندکی بعد از جنگ جهانی دوم به ایالت متحّده امریکا مهاجرت کردند، در اتریش به سر برد. در 1946 به امریکا وارد شد و به تحصیل در رشته هنر پرداخت و همگام با آن، به سبب دغدغه ایمانی ای که داشت، در کالج ونگر در دانشکده الهیاتی لوتری فیلادلفیا نیز ثبت نام کرد. امّا بعد از یک سال آنجا را رها کرد. دلیل این ترک آشنایی با علوم مدرنی بود که در آنجا آموزش می دادند. برگر ابتدا معتقد بود که باید واعظی لوتری باشد و بر اساس آموزه های کلیسای لوتری وعظ کند، لیکن بعد از آشنایی با تحقیقات تاریخی و انتقادی معتقد شد که دیگر نمی شود پیام مسیحی را در شکل لوتری اصیل آن موعظه کرد. این نقطه شروع حرکت برگر از الهیات محافظه کارانه یا راست به سوی الهیات لیبرال و چپ است. بعد از اتمام دوره لیسانس در رشته هنر از کالج ونگر، برگر برای ادامه تحصیل جامعه شناسی را انتخاب کرد و وارد مدرسه جدید تحقیقات اجتماعی نیویورک شد، و در 1952 درجه دکتری خود را از آنجا اخذ کرد. او در 1953 در ضمن خدمت در ارتش امریکا در دانشکده جورجیا مشغول تدریس شد. پس از آن در دانشگاه کارولینای شمالی و دانشکده الهیات هارتفورد به تدریس پرداخت. دو کتاب اوّل او بینش های بی اساس (1961)، قیل و قال مجالس مقدّس (1961) کاملاً مطابق عقاید نوارتدوکسی است. کتابهای دعوت به جامعه شناسی (1963)، ساختار اجتماعی واقعیّت (1966)، سایبان مقدّس (1967)، از جمله دیگر آثار مهم اوست . عناصر کلیدی چارچوب نظری برگر در کتاب ساختار اجتماعی واقعیّت (1966) طرح شده است. قوّت این چارچوب نظری اوّلیّه تا جایی است که برگر این چارچوب را در همه آثار بعدی خود به کار گرفته است . در اواخر 1970 موضع الهیاتی برگر از نوارتدوکسی بارتی به سمت الهیات لیبرال به طور کلّی و شلایرماخر به خصوص گرایش پیدا کرد. علّت این به احتمال بسیار اندیشه های جامعه شناختی وی بوده است. با توجّه به اینکه جامعه شناسی معرفت، فرهنگ انسانی از جمله دین را ساخته انسانی و فرافکنی او می داند، دیگر نمی توان به همان شکل دگماتیک آن بدان پایبند بود . در حوزه جامعه شناسی دین بدون شک برگر بیشتر از هر جامعه شناس دیگری به موضوع عرفی شدن پرداخته است و آثار متعدّدی را در این زمینه به رشته تحریر در آورده است. برگر در اواخر دهه هشتاد به رغم ارائه برجسته ترین نظریّه درباره فرایند عرفی شدن در مقاله «بر خلاف جریان » اعلام کرد که ایده عرفی شدن مبتنی بر سوء تفاهم است . وی معتقد بود، از بین کوشش های الهیاتی مدرن، زمان آن است که الهیات پروتستان به سوی شلایرماخر بازگردد. رویکرد شلایرماخر بر اساس تجربه دینی انسان بود. نتیجه این موضع او اثر نجوای فرشتگان در 1969 بود که در آن چالشی را که عرفی شدن و کثرت گرایی برای الهیات پدید آورده است، با رویکردی لیبرال دنبال کرد. در کتابهای بعد: تفسیری مجدّد از جامعه شناسی (1981)، اجبار به بدعت (1979)، صورت دیگر خدا (1981)، جلال با شکوه (1992)، خنده نجات بخش (1997)، سوالاتی درباره ایمان (2004)، روش برگر همان است که پیش از آن بود. از 1970 تا 1979 که در دانشگاه راتگرز به تعلیم جامعه شناسی مشغول بود، ذهنش به سوی رابطه مدرنیته و تحوّلات اقتصادی کشورهای در حال توسعه کشانده شد. در 1969 بنا به دعوت موسسّه آموزشی ایوان ایلیچ در کورناواکا به مکزیک رفت و در آنجا تجربه جامعه شناسی معرفت خود را نسبت به تحوّلات نوسازی و اقتصادی کشورهای در حال توسعه به کار برد. مهم ترین آثاری که در زمینه اقتصاد و سیاست نوشته است، عبارت است از: ذهن بی خانمان، هرمهای قربانی، انقلاب سرمایه داری. در 1985 وی موسسّه بنیاد پژوهش فرهنگ اقتصادی را تأسیس کرد. اگرچه تا چندی پیش مشغولیت برگر در این موسسّه به او اجازه تدریس نمی داد، اکنون (1385ه.ش.) هر دو کار را با هم انجام می دهد. در حال حاضر نام این موسّسه به بنیاد مطالعات دین، فرهنگ، مسائل جهانی تغییر یافته است. کتاب افول سکولاریسم (1999) نشان دهنده تجدیدنظر کامل در مسئله عرفی شدن بود. تعداد آثاری که به تنهایی و یا به کمک دیگران نوشته است، بالغ بر 30 کتاب و بیش از 100 مقاله است . درباره پیتر برگر در ایران تا به حال یک پایان نامه دکتری و چندین مقاله نگاشته شده و پنج کتاب او نیز به فارسی برگردانده شده است. در کتابی که پیش روست، برگر دغدغه طرح ریزی دینی مدرن را برای دنیایی مدرن در سر دارد. ابتدا در دو فصل جداگانه، دو رویکرد، یعنی الهیات نوارتدوکسی بارت و وجودگرایانه بولتمان را به صحنه تحلیل و نقد می کشد و سرانجام به نحوی از پیش تعیین شده بحث را با اثبات برتری رویکرد تجربه گرایانه شلایرماخری نسبت به این دو رویکرد الهیاتی به پایان می برد. از نظر برگر تنها این رویکرد است که با توجّه به همه جوانب می تواند در دنیای امروز پذیرفتنی باشد و نظم جامعه را به ارمغان آورد. رویکردی که از نظر او در همه سنّتهای دینی اعمال پذیر است. برگر در این تحقیق دو مفهوم را که در شکل افراطی و با شور و هیجان در زمانی مشخّص مطرح کرده بودند، رد و خود دیدگاهی را مطرح می کند که با افراط و شور و هیجانی مشابه، مدّتی پیش از او مطرح شده بود. سه دیدگاهی که اگر در جایگاه صحیح و با پیرایشهای لازم در کنار هم و در کنار سایر نظرها قرار گیرد، پختگی و کمال را عاید بشر خواهد کرد. تجربه گرایی، به تبع دستاوردهای ارزشمند روش تحقیق در علوم تجربی، نقطه افراط و دیدگاه غالب امروز است و زودا که دیدگاه غالب دیروز باشد. منظور از بدعت از نظر برگر انتخاب است. در دنیای مدرن در مقایسه با پیشامدرن انتخابها افزایش یافته، در نتیجه تقدیر کاهش یافته است. افزایش انتخابها در مورد دین نیز تعمیم پذیر است. در مورد دین، افزایش انتخاب با فناوری رسانه و افزایش رویارویی بشر با تنوّع تجارب دینی سروکار دارد. انتخابی از عناصر دینی، بر اساس تجارب دینی ای که در هر سنّت رخ داده است و سنّت پیرامون همان تجارب شکل گرفته است. بدین نحو مقصود نهایی برگر از این کتاب، بدعت در دین و طرح ریزی دین بر بنیان تجارب دینی است. فرایندی که نهایتاً بتواند با ایجاد ساختارهایی معتبر و با نظر به همه جوانب از جمله دعاوی برتری شناختی مدرن، انتظام جامعه مدرن را به همراه آورد، و همچنین ثمرات دینداری را در مقابل عرفی شدن صرف حفظ کند. تجربه مطلق مسیحیّت است و دیگر تجارب با آن تجربه رابطه ای محکم دارد. مع هذا برگر رویکرد خود را منحصر به مسیحیت نمی داند بلکه مدلی می داند که برای همه سنّتهای دینی کارساز است. کشورهای در حال توسعه از جمله ایران، بعد از توانمندی فناوری رسانه بیش از پیش و به نحوی بدیهی با پدیده مدرنیته در همه ابعاد آن روبرویند. کتاب برگر تلاشی است در جهت بررسی راهکارهای دینداری در جهانی که به سمت عرفی شدن پیش می رود. برگر حقایق و ثمراتی را به دین نسبت می دهد و آنها را انکارناپذیر می داند و برای این تأکید خود از تجربه-گرایانی چون ویلیام جیمز مدد می گیرد. چنین راهکارهایی برای کشوری چون ایران که اگرچه کمی عقب تر از غرب کماکان به سمت مدرنیته حرکت می کند و در عین حال دغدغه دینداری نیز دارد، به هر حال سودمند است. به خصوص اینکه اگر مبتکر آن راهکارها یکی از مشهورترین دانشمندان امریکا یعنی کشوری که در زمینه فناوری پیشتاز است، باشد.